در سال ۱۴۰۴ چقدر آب در ایران در دسترس است؟

به گزارش پارسینه به نقل از خبرآنلاین بر اساس گزارش وزارت نیرو در سال 1394 مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران حدود 120 میلیارد متر مربع، با 97 میلیارد متر مربع آب های سطحی و 23 میلیارد متر مربع منابع تغذیه آب زیرزمینی بود. به دلیل استفاده بیش از حد، آب موجود واقعی کاهش یافته است. گزارش‌های سال 1399 نشان داد که آب تجدیدپذیر به حدود 100 میلیارد متر مکعب در سال کاهش یافت. مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران (آبهای سطحی و زیرزمینی) از نظر تاریخی حدود 130 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شد، اما به دلیل خشکسالی‌های طولانی مدت، تغییرات اقلیمی و استخراج بیش از حد (به ویژه پس از سال 1380) به 100 میلیارد متر مکعب در سال و طی 5 سال اخیر به مقادیر حدود 80 تا 90 میلیارد متر مکعب در سال کاهش یافت.

بر همین اساس، مهدی زارع، استاد دانشگاه و زمین‌شناس به خبرآنلاین می‌گوید: به صورت خوشبینانه با افزایش بارندگی در بهار 1404 و سیاست گذاری بهتر (کاهش آبیاری و کاهش ضایعات کشاورزی) مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران را می‌توان در ادامه سال آبی پیش رو حدود 85-95 میلیارد متر مکعب در سال در نظر گرفت.

دیگران چه می خوانند:

جزئیات توافق پوتین و ترامپ بر سر ایران و اوکراین

خبر مهم برای سهامداران عدالت

ذخیره آب زیرزمینی کشور چقدر است؟ آیا محاسبه‌ای داریم؟

ذخیره آب زیرزمینی ایران از نظر تاریخی حدود 500 میلیارد متر مکعب برآورد شده، با این حال، چندین دهه استخراج بیش از حد این میزان را به شدت کاهش داده است. سرعت تخلیه آب زیر زمینی ایران حدود 55 میلیارد متر مکعب در سال از سفره های زیرزمینی به صورت استخراج از چاه‌ها است که بسیار بیشتر از نرخ تغذیه طبیعی حدود 49 میلیارد متر مکعب در سال است که منجر به اضافه برداشت سالانه حدود 5-6 میلیارد متر مکعب در سال می‌شود.

چه سال‌هایی با برداشت اضافه مواجه بوده‌ایم؟

بین سال‌های 1380 تا 1399، ایران حدود 130 میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی را اضافه مصرف کرد و کاهش تجمعی تا سال 1403 احتمالاً از 150 میلیارد متر مکعب فراتر رفته است. با فرض اینکه نرخ تخلیه فعلی 5.5 میلیارد متر مکعب در سال ادامه داشته باشد و هیچ تغییر عمده ای در سیاست رخ ندهد آب های زیرزمینی باقی مانده 1404 حدود 335 تا 350 میلیارد متر مکعب خواهد بود. البته این یک تخمین تقریبی است. ذخایر واقعی ممکن است کمتر باشد. در بحضی نواحی بحرانی نظیر تهران و اصفهان کاهش سریع رخ داده است. ضمنا تراکم برگشت ناپذیر آبخوان به صورت کاهش ظرفیت ذخیره سازی رخ داده و همچنین شور شدن بخش هایی را غیر قابل استفاده می کند.

کدام مناطق بیشتر درگیر این مشکل هستند؟

در فلات مرکزی شامل تهران، قم، اصفهان حدود 30 درصد اضافه برداشت رخ می دهد و سطح آب حدود 1 متر در سال کاهش می‌یابد و ذخایر آب زیرزمینی احتمالاً کمتر از 50 درصد ظرفیت اولیه تا سال 1404 است.

در خوزستان با وجود شارژ زیاد، استفاده بیش از حد آب برای کشاورزی از سال 1380 تا 1403 40 درصد ذخایر را کاهش داده است. در حوضه ارومیه آب زیرزمینی حدود 80 درصد از مصرف آب حوضه را تشکیل می دهد. از 1380 حدود 60 درصد آب زیرزمینی از دست رفته است. همین موضوع سرعت فرونشست زمین را در بیش از 300 دشت از جمله تهران) با سرعت حدود 5 تا 25 سانتی متر در سال شتاب بخشیده است. اکوسیستم هایی مانند تالاب ها (گاوخونی، ‌بختگان و جازموریان) تخریب شده اند و بر منابع تولید ریزگردها افزوده اند. رودخانه ها به جریان پایه آب زیرزمینی وابسته هستند که اکنون در معرض خطر هستند. از دید کیفیت آب، شور شدن و آلودگی ذخایر باقیمانده آب زیر زمینی را در مناطقی مانند استان های تهران، اصفهان، فارس و اصفهان غیرقابل استفاده می کند.

آمارهای رسمی چه اطلاعاتی دارند؟

وزارت نیرو گزارش می‌دهد که 74 درصد از دشت‌ها بیش از حد مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند، اما داده‌های لحظه‌ای و برخط از دشت ها هنوز در دسترس نیستند. با مطالعه داده های ماهواره ای (GRACE) ناسا تخمین زده شده که 140 میلیارد متر مکعب از سال 1382 تا 1399 از دست رفته است.

بر اساس گزارش وزارت نیرو در سال 1394 مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران حدود 120 میلیارد متر مربع، با 97 میلیارد متر مربع آب های سطحی و 23 میلیارد متر مربع منابع تغذیه آب زیرزمینی بود. به دلیل استفاده بیش از حد، آب موجود واقعی کاهش یافته است. گزارش های سال 1399 نشان داد که آب تجدیدپذیر به حدود 100 میلیارد متر مکعب در سال کاهش یافت. مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران (آبهای سطحی و زیرزمینی) از نظر تاریخی حدود 130 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می‌شد، اما به دلیل خشکسالی‌های طولانی مدت، تغییرات اقلیمی و استخراج بیش از حد (به ویژه پس از سال 1380) به 100 میلیارد متر مکعب در سال و طی 5 سال اخیر به مقادیر حدود 80 تا 90 میلیارد متر مکعب در سال کاهش یافت.

پیش‌بینی برای سال آینده چطور است؟

به صورت خوشبینانه با افزایش بارندگی در بهار 1404 و سیاست گذاری بهتر (کاهش آبیاری و کاهش ضایعات کشاورزی) مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران را می توان در ادامه سال آبی پیش رو حدود 85-95 میلیارد متر مکعب در سال در نظر گرفت.

با فرض بدبینانه کاهش مستمر بارش و اثرهای تغییرات اقلیمی مجموع منابع آب تجدیدپذیر ایران به 70-80 میلیارد متر مکعب در سال - همراه با نابرابری های شدید منطقه ای-کاهش خواهد یافت. بنابراین منابع آب تجدید پذیر ایران در حد بین 75 تا 90 میلیارد متر مکعب در سال در سال آبی جاری در دسترس خواهد بود.

در فلات مرکزی با استفاده بیش از حد بحرانی از منابع آبی مجموع منابع آب تجدیدپذیر تا حدود 30 تا 40 درصد از سطوح سال 1380 کمتر است. در خوزستان که از نظر تاریخی «پایانه آب- انرژیی» ایران بوده، سدسازی و شوری آب تا 25 درصد آبدهی را کاهش داده است.

مصرف فعلی که حدود 100 میلیارد متر مکعب در سال - با تکیه بر آب های زیرزمینی غیر قابل تجدید – است از منابع تجدیدپذیر فراتر می رود. کمتر از 10 درصد از آب های سطحی ایران در سال آبی 1403-1404 می تواند به اکوسیستم ها برسد و خطر بیابان زایی در این سال تشدید خواهد شد.

با ترتیب مصرف کنونی و سرعت فعلی برداشت از آبهای زیرزمینی برآورد می شود که تا سال 1410 حدود 50 درصد از آب‌های زیرزمینی قابل دسترس ایران تخلیه می شود.

رودخانه های بزرگی مانند کارون، کرخه و سفید رود سهم قابل توجهی دارند. کارون حدود 18 میلیارد متر مکعب در سال آبگذری سالانه داشته است اما به دلیل سد سازی و خشکسالی آورد آن کاهش یافته است. رودخانه کرخه با حدود 7 میلیارد متر مکعب در سال، سفید رود حدود 5 میلیارد متر مکعب در سال آبگذری سالانه داشته اند. تا سال 1399 مجموع آبگذری آب سطحی از حوضه های اصلی 50 تا 70 میلیارد متر مکعب در سال تخمین زده می شود اگرچه این مقدار احتمالاً در طول زمان کاهش یافته است.

کاهش بارندگی و افزایش دما باعث کاهش رواناب سطحی شده است. برای مثال، ورودی های دریاچه ارومیه عمدتا به دیل ساخت 90 سد و بند بین سال‌های 1384 تا 1394 حدود 100 درصد کاهش یافت.

سدسازی چه نقشی در این بحران داشته است؟

سدها، آبیاری و شهرنشینی باعث کاهش بیشتر دبی پایین دست شده است. بیشتر سهم تامین آب در ایران بر دوش دشت ها افتاد به نحوی که منابع آب زیر زمینی دشت ها به تدریج هم رو به کاهش گذاشت. در اوایل دهه 1380 شمسی 80-100 میلیارد متر مکعب در سال – غالبا آب سطحی – آب تجدید پذیر در دسترس بود. پس از 1390 به دلیل خشکسالی و استفاده بیش از حد این مقدار به 60-80 میلیارد متر مکعب در سال کاهش یافت. در سال های پس از 1399 به طور بالقوه 50-60 میلیارد متر مکعب در سال آب سطحی در دسترس است.

انتظار می رود مجموع برداشت سالانه آب ایران (آب های سطحی و زیرزمینی) در سال آبی 1403-1404 بین 95 تا 105 میلیارد متر مکعب در سال باقی بماند که البته با این فرض که است هیچ تغییر شدید سیاست یا ناهنجاری های اقلیمی خاصی در ادامه سال آبی وجود نداشته باشد

کشاورزی چطور؟

کشاورزی سهم حدود 88-92٪ از کل برداشت ها با حجم حدود 85-95 میلیارد متر مکعب در سال از این برداشت را دارد. آبیاری ناکارآمد 50 درصد آب را هدر می دهد و آب یارانه ای برای کشاورزان و اتکا به محصولات پرمصرف آب مانند گندم و برنج این وضع را همچنان تشدید میکند. مصرف آب شهری – روستایی سهم حدود 6-8٪ از کل برداشت ها با حجم حدود 6-8 میلیارد متر مکعب در سال را دارد. رشد جمعیت که در سال 1402 به حدود 88 میلیون نفر رسیده و افزایش 1.2٪ در سال و شهرنشینی متمرکز در مناطق خشک - شهرهایی مانند تهران و اصفهان با شکاف عرضه و تقاضا روبرو هستند- موجب شده تا از حدود 20 میلیون نفر جمعیت که از ابتدای دهه هشتاد به جمعیت کشور افزوده شده، حدود 15 میلیون نفر به جمعیت همین پهنه های خشک داخلی افزوده شود. مصرف آب صنعت سهم حدود 2-4٪ از کل برداشت ها را حجم حدود 2-4 میلیارد متر مکعب در سال دارد. به دلیل تحریم ها و کمبود آب و البته عدم رشد مناسب از سال 1390 به بعد مصرف در این بخش رشد مهمی نشان نمی دهد.

ایران حدود 55 تا 58 میلیارد متر مکعب در سال از سفره های زیرزمینی استخراج می کند که بسیار بیشتر از نرخ تغذیه حدود 49 میلیارد متر مکعب در سال است. تا سال آبی 1403-1404، استفاده ناپایدار از آب‌های زیرزمینی احتمالاً 20 تا 25 درصد از کل برداشت‌ها – حدود 20 تا 25 میلیارد متر مکعب در سال را تشکیل می‌دهد که باعث تسریع فروپاشی آبخوان می‌شود.

کاهش بارندگی و برف دسترسی به آب‌های سطحی را کاهش داده و وادار به اتکای بیشتر به آب‌های زیرزمینی کرده است. خشکسالی ها برداشت ها را به سمت اوج سوق میدهد.

هیچ برنامه یا طرحی برای پیشگیری یا جبران این مشکل تدوین شده است؟

ششم آبان 1402 در جلسه شورای عالی آب سند مهمی به نام «نقشه راه آب» مصوب شد. به نظر می‌رسد اگر تا حدی این قانون اجرا شود، برداشت آب ممکن است در حد 95 میلیارد متر مکعب در سال تثبیت شود. بدون تغییر رویه برداشت از 105 میلیارد متر مکعب در سال نیز در سال آبی جاری فراتر خواهد رفت.

در فلات مرکزی تهران، قم اصفهان، یزد، کرمان نرخ اضافه برداشت از 300 درصد شارژ در برخی مناطق فراتر رفته و تا سال 1410 به نظر می رود که کل سفره آب های زیرزمینی در بعضی از مناطق از بین خواهد رفت.

ایران حدود 100 میلیارد متر مکعب آب در سال مصرف می کند و این در حالی است که منابع تجدیدپذیر در حدود 75 تا 90 میلیارد متر مکعب در سال (براورد سال آبی 1403-1404 ) است. برآورد آب‌های سطحی موجود ایران برای سال آبی جاری در حد 45-65 میلیارد متر مکعب در سال پیش‌بینی می‌شود.

حدود 49 میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی قابل تجدید نیز بخشی از تامین خواهد بود. بنابراین حدود 10 تا 35 میلیارد متر مکعب در سال آب های زیرزمینی به عنوان ذخیره تجدید ناپذیر را استفاده خواهیم کرد و در واقع در سال آبی 1403 - 1404 کمبود منابع آب در کشور به نحوی جبران می شود تا استخراج آب های زیرزمینی در این دوره نزدیک به 54-58 میلیارد متر مکعب در سال باقی بماند.

تقاضای کل (حدود 100 میلیارد متر مکعب) اگر از حجم آب سطحی قابل دسترس (45-65 میلیارد متر مکعب) کسر شود 35 تا 55 میلیار متر مکعب عمدتا باید از آب زیرزمینی تامین شود. تغذیه سالیانه آبهای زیرزمینی تجدیدپذیر ایران 49 میلیارد متر مکعب است، اما نرخ استخراج فعلی از این مقدار (حدود 55 میلیارد متر مکعب در سال) فراتر رفته است. برای جبران کمبود آب 1403-1404 استخراج آب زیرزمینی باید به حدود 55 میلیارد متر مکعب در سال افزایش یابد و بدین ترتیب کاهش یافتن آبخوان ها سرعت بیشتری میگیرد. در بدترین سناریو – دسترسی به 45 میلیارد متر مکعب آب سطحی - تقاضای آب زیرزمینی به 55 میلیارد متر مکعب می‌رسد که باعث اضافه برداشت 6 تا 11 میلیارد متر مکعب در سال از آبهای زیرزمینی می‌شود.

ششم آبان 1402 در جلسه شورای عالی آب سند مهمی به نام «نقشه راه آب» مصوب شد. به نظر می‌رسد اگر تا حدی این قانون اجرا شود، برداشت آب ممکن است در حد 95 میلیارد متر مکعب در سال تثبیت شود.

راهکارهای کاهش کمبود آب کدامند؟

تغییر آبیاری کشاورزی به آبیاری قطره ای می تواند تا 30 میلیارد متر مکعب در سال صرفه جویی کند. کشت محصولات پر مصرف آب (مانند برنج، نیشکر) را با انواع مقاوم به خشکی، مدیریت آب زیرزمینی و توقف حفر و بهره برداری از چاه غیرقانونی، پروژه های تغذیه مصنوعی (به عنوان مثال، هدایت آب سیلاب به سفره های زیرزمینی)، تعمیر و بهسازی خطوط لوله شهری که نشتی دارند (که تا 25 درصد آب در مصرف صرفه جویی میکند) از راه های مهم و شناخته شده صرفه جوییی در مصرف هستند. بازیافت فاضلاب (در حال حاضر کمتر از 10٪ استفاده مجدد می شود) نیز باید در بهسازی و بهینه سازی سامانه تولید و مصرف آب در ایران باید مورد توجه قرار گیرد.